Wielki Post to czas nawrócenia

i duchowego wzrostu.

Zapraszamy do zapoznania się z historią

tego okresu Roku Liturgicznego

.

.

.

     Okres Wielkiego Postu to czas Czterdziestodniowego przygotowania do Paschy. Nie jest to autonomiczny czas pokuty czy bardziej intensywnie przeżywanych praktyk ascetycznych, czy tym bardziej czas „opłakiwania” Chrystusa. Jest to okres roku liturgicznego integralnie złączony z Misterium Paschalnym. Jest drogą ku szczytowi Roku Liturgicznego, ku Triduum Paschalnemu.
     Celem W. Postu jest przygotowanie wszystkich chrześcijan, zatem wiernych, katechumenów i pokutujących do osobistego uczestnictwa w Misterium śmierci i zmartwychwstania Pana, które w szczególny sposób uobecnia się w liturgii Paschy. KL 109 mówi, że ten okres ma „przez przypomnienie chrztu lub też przygotowanie do niego (1) oraz przez pokutę (2), usposobić wiernych, oddających się gorliwiej słuchaniu słowa Bożego i modlitwie do obchodzenia Paschalnego Misterium”. Przygotowanie to dokonuje się przez oczyszczenie serca i doskonalsze podjęcie życia prawdziwie chrześcijańskiego. Stąd hasło okresu: nawracajcie się – metanoeite.
Kościół od początku czcił śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa. Czynił to przez cotygodniowe świętowanie Dnia Pańskiego – Niedzieli – Dnia zmartwychwstania. Pascha, od II w., jest największym świętem chrześcijan. To „uroczystość nad uroczystościami”. Do tej uroczystości chrześcijanie od początku przygotowywali się dość starannie. Elementem tego przygotowania był pierwotnie post paschalny. Jego istnienie potwierdza już Tertulian ( + 220). Trwał on przez piątek i sobotę, zatem 40 godzin. Przyszedł czas, kiedy zabrano Pana młodego, a wtedy należy pościć (Mt 9, 15). Post Kościoła był uczestnictwem w smutku apostołów po śmierci Chrystusa. Liczba 40 jest symboliczna i oznacza w Biblii zamkniętą w sobie całość, teraz całość czasu przeznaczonego na pokutę i doroczną celebrację wydarzeń zbawczych w Wielkanoc.
W III w., w Egipcie i w Rzymie, W. Post trwa już tydzień. Codziennie czytano w tym czasie fragmenty Męki Pańskiej. Uwydatnia się charakter pasyjny tego czasu. Pierwsza wzmianka o czterdziesto-dniowym czasie pokuty, Quadragesima, znajduje się w wielkanocnym liście bpa Atanazego z Aleksandrii z 334 r. Przy końcu IV w. jego istnienie w Jerozolimie potwierdza Egeria, w Rzymie św. Hieronim (ok. 384 r.), a w Mediolanie św. Ambroży (+ 397).
40 dni przygotowania paschalnego pochodzi ze Wschodu. Teologiczne uzasadnienie tego czasu wynika z chrystologicznej relektury ksiąg Pisma św., zarówno Starego jak i Nowego Testamentu. Liczba 40 przywołuje 40-sto dniowy deszcz i potop. Mojżesz na Synaju przebywa przez 40 dni i nocy. 40 lat błąkają się Izraelici po pustyni. Przez 40 dni i nocy wędrował Eliasz na górę Horeb. Najistotniejsze jednak jest to, że Chrystus pościł na pustkowiu przez 40 dni. Biblijna liczba 40 jest zarezerwowana dla czasu przygotowania, oczyszczenia. Takim czasem jest W. Post. Jednak w niedziele nie poszczono nigdy, bo świętowano zmartwychwstanie Chrystusa. Aby uzyskać 40 dni „efektywnego” postu, przesunięto jego początek z pierwszej niedzieli Postu na środę poprzedniego tygodnia. Od V w. doszło do ostatecznego ustalenia czasu W. Postu, który zaczynał się od Środy Popielcowej.
Ważny wpływ na kształtowanie liturgii wielkopostnej wywarła liturgia stacyjna. Otóż, od V w. w środy i piątki, a od IX w. także w poniedziałki i soboty papież sprawował Eucharystię w różnych kościołach miasta – zw. statio. Do tych statio, z innych kościołów, wierni z duszpasterzami udawali się w procesjach pokutnych. Statio budowało wspólnotę, uczyło modlitwy wspólnotowej oraz ukazywało społeczny wymiar postu i nawrócenia (Nad., t. II, s. 83). Taka forma celebracji została przerwana niewolą awiniońską papieży (1309-1377). Klemens V (1305-1314) i jego sześciu następców rezydowało w Awinionie. Liturgia stacyjna była kontynuowana w niektórych miastach, jak: Jerozolima, Antiochia, Metz. Ta praktyka trwała do XVI w. Dziś pewnym nawiązaniem do niej jest statio Kongresu eucharystycznego.
Specjalny charakter zyskują dni wypadające zaraz po Popielcu. Są to dni modlitw o ducha pokuty. W VII w. stały się one dniami kwartalnymi. Ich obchód polegał na zachowaniu postu w środę, piątek i sobotę określonego tygodnia i odprawieniu Mszy św. Dni kwartalne są typowe dla liturgii rzymskiej. Już od V w. dni pokutne były uprzywilejowanym terminem udzielania sakramentu święceń. Środa i piętek służyły przedstawieniu i wypróbowaniu kandydatów. Same święcenia odbywały się po sobotnim czuwaniu wigilijnym, nad ranem w niedzielę. Grzegorz VII (+1085) na synodzie rzymskim ustalił ich terminy: pierwszy ty-dzień Wielkiego Postu, oktawa Pięćdziesiątnicy, po święcie podwyższenia Krzyża – 14 września, i po dniu św. Łucji – 13 grudnia. Były one nazywane dni kwartalne, quattuor tempora.
Odnowiony kalendarz liturgiczny zachował dni kwartalne. Mają one charakter pokutny i budzą odpowiedzialność za bliźnich i za świat. Ich ustalenie pozostawiono Konferencjom Episkopatu.
W Polsce są to:
a. trzeci tydzień Adwentu – Kwartalne dni modlitw o życie chrześcijańskie rodzin; formularz mszalny z Adwentu, w modlitwie powszechnej prośby za rodziny i przygotowujących się do małżeństwa;
b. od Środy Popielcowej do I niedzieli W. Postu – Kwartalne dni modlitw o ducha pokuty; formularz mszalny z dnia W. Postu;
c. W czwartym tygodniu okresu wielkanocnego – Kwartalne dni modlitw o powołania do służby w Kościele; w środę tego tygodnia należy odprawić Mszę św. o powołania do kapłaństwa (nr 16), a w piątek o powołania do życia zakonnego (nr 18); w ciągu tygodnia prośbę o powołania uwzględnić w modlitwie powszechnej i nabożeństwach dodatkowych;
d. w trzecim tygodniu września: Kwartalne dni modlitw za dzieci i wychowawców; odpowiednie wezwania w modlitwie powszechnej. Intencje te należy również uwzględnić w nabożeństwach ku czci św. Stanisława Kostki.
W. Post miał charakter chrzcielny. Był czasem przygotowania katechumenów, którzy w Wigilię Paschalną mieli otrzymać sakrament chrztu, bierzmowania oraz po raz pierwszy, w sposób pełny, uczestni-czyć w Eucharystii.
Z okresem W. Postu, z jego początkiem, łączy się obrzęd tzw. „wybrania” electio, katechumenów. Po nim następowały spotkania liturgiczne, połączone z katechezą nt. zasad wiary i moralności chrześcijańskiej. Niektóre treści przekazywano w sposób szczególnie uroczysty, zwłaszcza wyjaśnianie Symbolu Apostolskiego. Ten specjalny obrzęd, zwany traditio Symboli, odbywał się w V niedzielę W. Postu i polegał na głośnym odmówieniu wyznania wiary przez wiernych wobec katechumenów, a następnie na wyjaśnieniu jego treści przez kapłana. W Wielką Sobotę rano odbywał się obrzęd paralelny, mianowicie redditio Symboli. Katechumeni odmawiali Symbol wiary. Tej liturgii zwykle przewodniczył biskup.
Wspólnoty, w których nie ma katechumenów, niech się modlą za tych, którzy gdzie indziej w ciągu Wigilii Paschalnej otrzymują sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego. Pasterze niech tłumaczą wiernym jakie znaczenie dla rozwoju ich życia duchowego ma wyznanie wiary otrzymanej na chrzcie. Do odnowienia tego wyznania wiary zostaną oni wezwani w czasie Wigilii Paschalnej, po zakończeniu czterdziestodniowego postu (n. 8). W Przygotowaniu Paschalnym powinna się odbywać katechizacja dla dorosłych, którzy zostali ochrzczeni w dzieciństwie, ale nie uczęszczali na katechizację, nie zostali dopuszczeni do bierzmowania i Eucharystii. W tym okresie powinny się odbyć nabożeństwa pokutne, aby ich przygotować do sakramentu po-jednania.
Od XI w. wszyscy wierni są posypywani popiołem. Teraz jest to znak, że wszyscy potrzebują od-nowy i oczyszczenia, a to może się dokonać przez wysiłek własny, wspierany Bożą łaską. Stąd korzystanie z sakramentu pokuty i pojednania.
Średniowiecze kładzie w W. Poście mocno nacisk na treści pasyjne. Duchowość wiernych wyraża się w towarzyszeniu ze współczuciem cierpiącemu Zbawicielowi. Jest to czas dramatów liturgicznych – misteria Męki Pańskiej. Rodzą się nabożeństwa Drogi Krzyżowej (XII/ XIII w.), polskie Gorzkie Żale, upowszechnione przez misjonarzy św. Wincentego a Paulo, którzy je ułożyli i wydrukowali w 1707 r., również godzinki o Męce Pańskiej. Ten pasyjny charakter zrazu ostatniego tygodnia, rozciągnął się na cały W. Post. Więcej było współczucia z cierpiącym Chrystusem niż przemiany własnego życia. Ten wymiar przeżywania W. Postu znalazł swój wyraz również w tekstach liturgicznych. Opuszczano radosne Alleluja, które od. VI w. na Zachodzie a od XI w. na Wschodzie, zostało zastąpione śpiewem zwanym traktus, z b. prostą melodią.
Z liturgią wielkopostną łączy się stosowany od XI w. zwyczaj zasłaniania ołtarza na czas 40 dni. Od XIII w. praktykuje się zasłanianie tylko krzyża i obrazów. Nie jest do końca wyjaśniony ten zwyczaj. Przyjmuje się, że na powstanie tej praktyki wywarł wpływ wschodni ikonostas. Zasłanianie jest także wyrazem i symbolem żalu i pokuty, które towarzyszą grzesznikowi. Świadomość grzechu nie pozwala podnieść oczu ku Ukrzyżowanemu. Zakrywanie krzyża i obrazów, praktykowane od XIII w. aż do naszych czasów jest jednak nade wszystko podkreśleniem kenozy Chrystusa, Jego wyniszczenia. Jest to zrozumiałe jeśli pamięta się, że w przeszłości krzyże były bogato ozdabiane, wysadzane kamieniami szlachetnymi tzw. crux gemmata. Zasłaniano je na okres rozważania Jezusowej męki.
Najnowsze przepisy postanawiają, aby nie stosować zasłaniania, chociaż jednocześnie pozostawiają Konferencji Episkopatu prawo do kształtowania tej praktyki. W Polsce utrzymano zwyczaj zasłaniania krzyży i obrazów od 5 niedzieli W. Postu do uczczenia krzyża w W. Piątek.
W liturgii W. Postu dominują trzy tematy. KL 109 i teksty liturgiczne, zwłaszcza prefacje mówią o chrzcie, pokucie i męce Chrystusa.
a. Chrzest; dawniej W. Post był czasem bezpośredniego przygotowania katechumenów do chrztu. Dziś chodzi o pogłębioną refleksję nad przyjętym chrztem i odnawianie łaski chrztu, jego skutków – dziecięctwo Boże, świątynia Ducha Świętego- oraz zobowiązań, przyrzeczeń; czy wierzysz, czy przyrzekasz, czy odrzekasz się?
Odrodzeni przez Chrzest są wzywani w liturgii Postu do przylgnięcia na nowo i pełniej, do Zbawiciela. Oni mają strzec Bożych dróg. W nich ma się dokonać interioryzacja Przymierza, które zawarli z Bogiem we własnym chrzcie. Wewnętrzne nawrócenie się do Chrystusa poprzez ożywienie zobowiązań chrzcielnych ma uzewnętrznić się w ich codzienności.
Główne myśli chrzcielne obecne w liturgii W. Postu:

a. staliście się nowym stworzeniem,

b. jesteście przeznaczeni Bogu na własność,

c. Nawracajcie się i wierzcie Ewangelii, „Przez śmierć Twojego Syna, obudziłeś w nas nadzieję życia wiecznego, w które wierzymy” ( kom niedz. palm.).

     Treści chrzcielne zawarte w prefacjach: I wielkopostna: Boże, pozwalasz Twoim wiernym co roku z oczyszczoną duszą oczekiwać świąt Wielkanocnych, aby gorliwie oddając się modlitwie i dziełom miłosierdzia, przez uczestnictwo w sakramentach odrodzenia, osiągnęli pełnię dziecięctwa Bożego. IV Niedz. W. Postu: On jest Światłością, która na świat przyszła, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie chodził w ciemności, lecz miał światło życia. Przez sakrament chrztu świętego uwalnia nas od ciemności grzechu, abyśmy byli dziećmi światłości.
b. Drugim tematem W. Postu jest pokuta. Pokuta wg. starożytnej tradycji obejmuje: modlitwę, post i jałmużnę. Leon Wielki (+361) tak to uzasadnia: „Modlitwą utrzymuje się wiarę nieskażoną, postem nie-winne życie, jałmużną ducha miłości”. Wezwanie „Nawracajcie się i wierzcie Ewangelii” jest wezwaniem do praktykowania pokuty. Idzie tu przecież nie wyłącznie o żal za grzechy, ale o pogłębiony proces nawrócenia. Św. Papież Grzegorz pokutę nazwał „pracowitym chrztem”. Modlitwa błogosławieństwa popiołu zachęca: „Niech wytrwają w czterdziestodniowej pokucie, aby mogli z oczyszczonymi duszami uczestniczyć w Misterium Twojego Syna”. Psalm resp. I Niedz. W. Postu, w roku A to psalm 51, a refren brzmi „Zmiłuj się, Panie, bo jesteśmy grzeszni, domaga się uznania naszej winy. Jest to pierwszy warunek nawrócenia. To ja jestem grzesznym człowiekiem. 2 pref. wielkopostna: „Ty przez post cielesny uśmierzasz wady, podnosisz ducha, udzielasz cnoty i nagrody”.
c. Modlitwa i wiara są ze sobą bardzo ściśle związane. Modlitwa jest mówioną wiarą, ale także jej ożywieniem i pogłębieniem.
d. Post wg tradycji polegał na jednorazowym posiłku w ciągu dnia i na powstrzymywaniu się od pokarmów mięsnych oraz wina i wszelkich napojów alkoholowych. Boże, „Ty przez post cielesny uśmierzasz wady, podnosisz ducha, udzielasz cnoty i nagrody”. W średniowieczu post jest obowiązkowy. Przedtem był dobrowolny.
Post przyczynia się do utrzymania niewinnego życia, ponieważ uczt wewnętrznej dyscypliny, panowania nad zachciankami i niestosownymi pragnieniami, także do naprawy zaniedbań wobec Boga, krzywd wobec bliźnich i swojej ludzkiej godności. Jest dowodem, że nawrócenie wielkopostne jest szczere. Praktyki postne określają Konferencje Episkopatu.
W Polsce aktualne są następujące przepisy postne, które są realizacją czwartego przykazania kościelnego. Brzmi ono: „Zachowywać nakazane posty i wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych, a w okresach pokuty powstrzymywać się od udziału w zabawach”. Czasem pokuty w Kościele są poszczególne piątki całego roku i Wielkiego Postu. Wstrzemięźliwość obowiązuje wszystkich, którzy ukończyli 14 rok życia we wszystkie piątki i Środę Popielcową. Post obowiązuje w Środę Popielcową i w Wielki Piątek wszystkich między 18 a 60 rokiem życia. Uzasadniona niemożliwość zachowania wstrzemięźliwości w piątek domaga się od chrześcijanina podjęcia innej formy pokuty. Powstrzymanie się od zabaw obowiązuje we wszystkie piątki i w czasie Wielkiego Postu.
Post polega na jednym posiłku dziennie do syta; wolno jednak przyjmować trochę pokarmu rano i wieczorem, zachowując co do ilości i jakości pokarmu zwyczaje miejscowe; abstynencja czyli wstrzymanie się od pokarmów mięsnych. Jałmużna łączy się z postem. Temperuje ona wybujały egoizm, dostrzega potrzebujących. W starożytności poszczono między innymi dlatego, aby zaoszczędzone pieniądze obrócić na cele miłosierdzia. Męka Pańska w liturgii wielkopostnej obejmuje zasadniczo tylko W. Tydzień. W pobożności ludowej temat ten wysunął się zdecydowanie na pierwsze miejsce i objął cały okres Wielkiego Postu.
KL 110. Pokuta wielkopostna ma być nie tylko wewnętrzną indywidualną, lecz także zewnętrzna i zbiorowa. Należy wykorzystać praktyki pokutne. Post paschalny należy zachować wszędzie w Wielki Piątek Męki i Śmierci Pańskiej. W miarę możności przedłużyć go na Wielką Sobotę, aby dzięki temu z podniosłym i otwartym sercem przystąpić do radości niedzieli Zmartwychwstania.
Są również Nabożeństwa pokutne, które poprzez słowo Boże, rachunek sumienia są pomocą do nawrócenia i pojednania. Na pewno niosą błogosławione skutki, zwłaszcza niszczenie utartych schematów i stereotypów korzystania z sakramentu pokuty. Celebracja sakramentu pokuty jest już Liturgią pojednania. Należy do niej: Liturgia słowa, indywidualna spowiedź i wspólne dziękczynienie. Wreszcie celebruje się Drogę Krzyżową i Gorzkie Żale.

oprac. ks. Michał Gosk